Ayak Mekaniği: Pronasyon, Supinasyon ve MLA Ark Tipinin İlişkisi ile Kişiye Özel Tabanlık Önerileri

Ayak sağlığı, günlük hayatta çoğu zaman göz ardı edilse de vücudun genel mekaniğini doğrudan etkileyen temel unsurlardan biridir. Yürüyüş ve koşu sırasında ayak; darbeyi emme, yükü dağıtma, zemine uyum sağlama ve itiş gücü üretme gibi kritik görevler üstlenir. Bu nedenle ayak mekaniğinde görülen dengesizlikler yalnızca ayakta değil; ayak bileği, diz, kalça ve bel hattında da şikâyetlere yol açabilir. Bu yazıda pronasyon ve supinasyon kavramlarını, hindfoot (arka ayak/topuk) varus–valgus ilişkisini ve medial longitudinal arch (MLA) yani iç longitudinal ark tiplerini birlikte ele alacak; her bir mekanik patern için “genel” tabanlık yaklaşımını anlaşılır şekilde özetleyeceğiz. (Not: Pronasyon ve supinasyon normal yürüyüş döngüsünün doğal parçalarıdır; burada özellikle “aşırı/uzamış” veya “rijit/artan” paternlerden bahsedilmektedir.)

Pronasyon ve Supinasyon Nedir?

pronasyon ve supinasyon kavramları

Pronasyon, basma fazında ayağın içe doğru “yuvarlanma/çökme” eğilimi göstermesiyle tanımlanır. Normal düzeyde pronasyon, ayağın zemine uyum sağlamasına ve darbe emilimine katkı verir. Ancak aşırı veya uzamış pronasyon durumunda ayağın iç kenarına yük artabilir, ark (MLA) daha fazla çöker ve zaman içinde ayak bileği–diz–kalça zincirinde zorlanma artabilir. Spor yaralanmaları, aşırı kullanım şikâyetleri ve bazı tendon/bağ kaynaklı ağrılarla birlikte görülebilir.

Supinasyon ise ayağın dışa doğru “yuvarlanma” eğilimi göstermesi, yani yükün daha çok dış kenara kaymasıyla karakterizedir. Normal yürüyüşte supinasyon özellikle itiş fazında ayağın daha “rijit bir kaldıraç” gibi çalışmasına yardımcı olabilir. Ancak aşırı supinasyonda (özellikle yüksek ark ve rijit ayak yapılarında) temas alanı azalabildiği için darbe emilimi zayıflayabilir; yük daha çok dış kenara biner ve bazı kişilerde tekrarlayan zorlanmalar veya dış kenar ağrıları görülebilir. Aşırı supinasyon; yüksek ark (pes cavus), ayak/arka ayak hizalanması, ayakkabı seçimi ve zemin koşulları gibi birçok faktörle ilişkili olabilir.

Hindfoot Varus ve Valgus

Hindfoot (arka ayak/topuk) hizalanması,

Hindfoot (arka ayak/topuk) hizalanması, pronasyon–supinasyon paternleriyle yakından ilişkilidir. Hindfoot varus, topuğun içe doğru yöneldiği (topuk ekseninin daha “içe kapandığı”) bir durumu ifade eder. Bu hizalanma, birçok kişide dış kenara yüklenme ve supinasyon eğilimi ile birlikte görülebilir. Hindfoot valgus ise topuğun dışa doğru yöneldiği bir hizalanmadır ve çoğunlukla içe doğru yüklenme ile, yani aşırı/uzamış pronasyon paterniyle ilişkilidir. Burada önemli nokta şudur: Her bireyde ilişki birebir aynı olmayabilir; ancak klinikte genel eğilimler bu yöndedir ve değerlendirme mutlaka kişi özelinde yapılmalıdır.

İçe Basma ve Dışa Basma Ne Anlama Gelir?

Günlük dilde “içe basma” çoğu zaman aşırı/uzamış pronasyonu, “dışa basma” ise aşırı supinasyonu tarif eder. Aşırı pronasyonda ayağın iç tarafında yük artışı, iç arkın belirgin çökmesi ve ayak bileği hattında içe doğru kayma görülebilir. Bu durum, bazı kişilerde dizin iç–dış hattını ve kalça mekaniğini de etkileyerek zincirleme zorlanmalara neden olabilir. Aşırı supinasyonda ise ayağın dış kenarı daha baskın çalışır; temas alanı azaldığı için darbe emilimi düşebilir ve özellikle sert zemin/yoğun aktiviteyle şikâyetler artabilir.

Medial Longitudinal Arch (MLA) Tipleri ve Tabanlık Yaklaşımları

Ayak tabanındaki iç longitudinal ark (MLA) genellikle üç ana tipte değerlendirilir: düşük ark (pes planus/düz taban eğilimi), normal ark ve yüksek ark (pes cavus/kavisli ayak).

Düşük MLA (Düz Ayak / Pes Planus Eğilimi)

Özellikler: Bazı bireylerde aşırı/uzamış pronasyon eğilimi, içe basma paterni ve arkın yük altında belirgin çökmesi görülebilir. Her düşük ark “problem” değildir; şikâyet yoksa müdahale gerekmeyebilir. Ancak ağrı, yorgunluk, aşırı zorlanma veya spor performansını etkileyen sorunlar varsa destek düşünülür.

Tabanlık yaklaşımı: Genel hedef; arkın kontrollü desteklenmesi, içe doğru aşırı çöküşün azaltılması ve yük dağılımının dengelenmesidir. Bu nedenle orta-sertlikte ark desteği olan, topuk stabilitesini artıran ve ayağın içe “çöküşünü” kontrol etmeye yardımcı tasarımlar tercih edilebilir. Gerekli durumlarda “posting/wedge” gibi düzeltici ekler uzman değerlendirmesiyle planlanmalıdır.

Normal MLA

Özellikler: Yük dağılımı çoğu kişide daha dengelidir. Pronasyon ve supinasyon fazları yürüyüş döngüsünde normal sınırlar içinde gerçekleşir.

Tabanlık yaklaşımı: Şikâyet yoksa çoğu zaman özel bir tabanlığa gerek olmayabilir. Ağrı, yoğun spor yükü, uzun süre ayakta kalma veya yorgunluk gibi durumlarda; hafif destek ve uygun yastıklama sağlayan, ayakkabı içinde konforu artıran kişiye uyarlanmış tabanlıklar faydalı olabilir.

Yüksek MLA (Kavisli Ayak / Pes Cavus Eğilimi)

Özellikler: Temas alanı azalabildiği için darbe emilimi zayıflayabilir; yük daha çok dış kenara kayabilir ve supinasyon paterni belirginleşebilir. Rijit ayak yapısında esneklik daha sınırlı olabilir.

Tabanlık yaklaşımı: Genel hedef; temas alanını artırmak, yükü daha dengeli yaymak ve darbe emilimini iyileştirmektir. Bu nedenle daha iyi yastıklama sağlayan, arkla uyumlu temas veren (aşırı agresif olmayan) destekler ve konfor odaklı materyaller tercih edilebilir. “Dış kenarı daha da destekleyelim” gibi yaklaşımlar her birey için uygun olmayabilir; çünkü bazı kişilerde dışa yüklenmeyi artırabilir. Bu nedenle düzeltici ekler (varsa) mutlaka muayene ve basış analizi ile kişiye özel planlanmalıdır.

Sonuç

Ayak mekaniği; pronasyon–supinasyon dengesi, arka ayak hizalanması (hindfoot varus/valgus) ve MLA ark tipi gibi unsurların birleşimiyle şekillenir. Bu mekanik yapıdaki dengesizlikler, yalnızca ayakta değil tüm alt ekstremite zincirinde şikâyetlere yol açabilir. Kişiye özel tabanlıklar; doğru endikasyonda kullanıldığında yük dağılımını dengelemek, belirli zorlanmaları azaltmak ve konforu artırmak açısından önemli bir araçtır. Ancak en doğru tabanlık tasarımı; kişinin şikâyeti, muayene bulguları, basış analizi ve aktivite düzeyi birlikte değerlendirilerek belirlenmelidir. Eğer belirgin ağrı, hızlı artan şikâyet, tekrarlayan spor yaralanması veya günlük yaşamı etkileyen bir sorun varsa bir ortopedi/ortopedi ve travmatoloji uzmanı ya da ilgili sağlık profesyoneline başvurmanız uygun olacaktır.

Bu yazı, ayak sağlığı ve mekanik yapısıyla ilgili genel bilgilendirme amacıyla hazırlanmıştır. Tanı ve tedavi için mutlaka profesyonel değerlendirme gereklidir.